Afryka
północna – dzisiejsze Maroko, to obszar zamieszkany najprawdopodobniej już od drugiego
tysiąclecia p.n.e. przez koczownicze plemiona berberyjskie, uważane za rdzenną
ludność Afryki północnej. To właśnie Berberowie i poszczególne ich plemiona
rozpowszechnili w architekturze – osady o charakterystycznych kształtach i
wyglądzie, wznoszone najczęściej z gliny, a sytuowane przy szlakach handlowych.
Były i są nimi tzw. ksary, a wśród nich Ait-Ben-Haddou, od 1987 roku wpisany na
listę Światowego Dziedzictwa UNESCO. Słowo „Ksar”, z języka arabskiego, (który
nie jest tożsamy z berberyjskim) to nic innego, jak: „zamek” lub „pałac”, w
języku berberyjskim zaś oznacza: „ufortyfikowaną wioskę” lub „fort”. I taki
właśnie jest Ait-Ben-Haddou, będący faktycznie ufortyfikowaną wioską, otoczoną
wysokimi murami, w ich obrębie wieżami, z grupą glinianych budynków
znajdujących się wewnątrz całego założenia. Całość (zachwycająca
architektonicznie), jest tradycyjnym przykładem architektury południowego
Maroka, a tym samym typowego założenia przedsaharyjskiego.
Ksar
Ait-Ben-Haddou położony jest u podnóża południowych zboczy Atlasu Wysokiego ok.
30 km. na północny-zachód od Warzazat, w dolinie rzeki Ounila. Wewnątrz murów
obronnych, które są wzmocnione wieżami, znajdują się domy mieszkalne – niektóre
skromne, niewielkie, parterowe, inne przypominające małe zamki miejskie z wieżami,
wielopoziomowe, często z górnymi częściami ozdobionymi charakterystycznymi
motywami. Wewnątrz całego założenia znajduje się ponadto meczet, plac
publiczny, a poza murami obronnymi karawanseraj – czyli miejsce postoju
karawany z pomieszczeniami dla podróżnych oraz dwa cmentarze (muzułmański i
żydowski). Choć zdaniem naukowców miasto Ait-Ben-Haddou zostało założone w 757
roku (a nazwę wzięło od nazwiska założyciela: Ben-Haddou), to jednak obecnie
stojące najstarsze budowle nie wydają się być wcześniej postawione niż w XVII
wieku. Jednakże ich struktura i technika budowy nie różni się od tej z czasów
dużo wcześniejszych. Berberowie byli i są znani z używania tzw. cegły mułowej (z
jęz. francuskiego nazywanej pisé). Ta starożytna metoda budowania dominuje we
wszystkich budynkach w ksarze Ait-Ben-Haddou. To właśnie powtarzające się
stosowanie podobnych form, materiałów i wzorów określa wspólne cechy charakterystyczne
dla architektury berberyjskiej Maroka.
Ksar i inne ufortyfikowane miasta
w okolicy mogą zawdzięczać swoje istnienie Transsaharyjskiemu Szlakowi
Handlowemu. Trasa ta łączyła wybrzeże Afryki Północnej, Europę i Lewant z
Afryką Subsaharyjską. W Afryce szlak łączył starożytny Sudan z Marrakeszem
przez przełęcz Tizi-n'Telouet. Towary handlowe, w tym złoto, sól, transportowane
były tymi szlakami od czasów starożytnych. Mieszkańcy terenów wzdłuż szlaku
wykorzystywali sytuację, zarabiając tym na życie. Zapewniali oni schronienie i
strawę podróżującym kupcom, a będąc świadomymi posiadania cennych dóbr
handlowych w ich miastach, budowali mury obronne, które były konieczne dla
zapewnienia bezpieczeństwa zarówno mieszkańcom, jak i ich zamożnym klientom. Według
historyków budowa Ksaru Ait-Ben-Haddou na wzgórzu, w pobliżu rzeki była
strategicznym wyborem. Po pierwsze, ze względów bezpieczeństwa, rzeka i
otaczające góry tworzyły naturalną fortecę wokół oazy. Po drugie, bliskość
rzeki była korzystna dla rolnictwa i wpływów gospodarczych. Niezaprzeczalnym
jest fakt, opisywany przez historyków, że wraz z upadkiem handlu
transsaharyjskiego od XVI wieku ufortyfikowane miasta zaczęły tracić na
znaczeniu, a budynki i elementy architektoniczne Ait-Ben-Haddou, pochodzą
właśnie z tego okresu, w którym znaczenie szlaku, a co za tym idzie handel
słabł. Rodzi to przypuszczenie, że Ksar był nie tylko ważnym przystankiem na
Transsaharyjskim Szlaku Handlowym, ale także stanowił centrum lokalnej władzy,
stąd jego relatywnie wolniejszy upadek.
Niebywałe
wrażenie, a właściwie odczucie ma się wtedy, kiedy wchodzi się w uliczki tego
uroczego ksaru. Jest mnóstwo zakamarków, poziomów, a wchodząc do otwartych
budynków, ma się wrażenie przekroczenia pewnej granicy rzeczywistości. Wewnątrz
większości domostw jest ubogo, prosto, a zarazem praktycznie i klimatycznie
(również w sensie dosłownym). Wchodząc do środka odczuwa się różnicę
temperatur, tzn. w okresie upałów na zewnątrz jest zawsze chłodniej w
pomieszczeniu – i my tego mogliśmy doświadczyć, natomiast w okresie chłodów,
wewnątrz jest zawsze cieplej – rzekomo, a zasługą takiej naturalnej klimatyzacji
jest właśnie glina i zrobiona z niej cegła mułowa.
Ksar
Ait Benhaddou ma ok. 1300 m.2 powierzchni i jak wskazują niektóre źródła,
jeszcze do lat czterdziestych XX w. żyło na jego obszarze około 100 rodzin. Obecnie
obiekty w większości są niezamieszkałe (choć rzekomo osiedlonych jest tam 5
rodzin), wcale nie znaczy to jednak, że obiekty są niewykorzystywane. Elementem
atrakcyjności ksaru, poza jego niezaprzeczalną wartością
architektoniczno-historyczną jest jego obecna wartość kulturowa. W zasadzie
stał się on symbolem sztuki filmowej, ponieważ jego architektura, a zarazem
miejsce było wykorzystywane jako tło w wielu filmach. Zapoczątkował to reżyser David
Lean, który wybrał Ait-Ben-Haddou jako idealną lokalizację dla swojego filmu
„Lawrence z Arabii”, którego premiera miała miejsce w 1962 roku. Inne słynne
filmy, które zostały nakręcone tutaj, to m.in.: „Klejnot Nilu” w 1985 r.,
„Kundun” w 1994 r., „Mumia” w 1999 r., a także „Gladiator” w 2000 r., „Alexander”
w 2004 r. i „Gra o tron” (jako miasto Yunkai) w 2011 r, oraz wiele, wiele
innych. Ma to znaczenie dla tej części odwiedzających, którzy uraczeni są tym,
że mogą chodzić tymi samymi uliczkami, co ich ulubieńcy – gwiazdy filmowe.
Dostępność komunikacyjna do
Ait-Ben-Haddou jest łatwa, a zarazem nieco utrudniona. Spora część
odwiedzających Maroko dociera na południe: albo do Marrakeszu, albo do Agadiru.
Ksar natomiast położony jest nieco dalej na południe od Marrakeszu i nieco na
wschód od Agadiru i ulokowany jest poza głównymi szlakami, co ilustruje
pozyskana z zasobów mapa:
Z praktycznego punktu możliwości komunikacyjnych
odkrywania (także innych) atrakcji Maroka, proponuję transport wynajętym autem.
Bezproblemowy, bezpieczny i gwarantujący pełną niezależność oraz indywidualne
dotarcie do celu, które w przypadku ksaru Aid-Ben-Haddou jest (z racji
położenia) w pełni uzasadnione. Posiłkując się kryterium wpisu obiektu na listę
UNESCO, naprawdę jest on – ksar Ait-Ben-Haddou – wybitnym przykładem, ilustrującym
główne typy ziemnych konstrukcji, które można zaobserwować na tym obszarze oraz
swoją architekturą ilustruje i reprezentuje kulturę mieszkańców południowego
Maroka. Pomimo wielu historyczno-cywilizacyjnych zmian, a także społeczno-ekonomicznych
i kulturowych, pozostaje w swojej pierwotnej, naturalnej wersji. To po prostu
trzeba zobaczyć!
