AZORY / SAO MIGUEL / GEOPARKI UNESCO

Turystyka i jej cele związane z poznawaniem i odkrywaniem przestrzeni są bardzo różnorodne, co daje szansę i nadzieję na to, że każdemu przypadnie coś do gustu i każdy będzie chciał wykorzystać nieograniczony jej potencjał. Obecnie zmieniający się charakter aktywności związanej z przemieszczaniem się, pozwala dostrzegać i doceniać to, co jeszcze niedawno, pozornie dla niektórych nie miało znaczenia. Poprzez rozważną turystykę, jesteśmy bardziej świadomi przeszłości, teraźniejszości i przyszłości w kontekście szybko zmieniającego się świata. Geoturystyka (o czym więcej pisałem w opisie dotyczącym wyspy Mauritius) jest właśnie „tą pozytywną częścią turystyki”. Świadomie wybierają ją i fascynują się nią Ci, którzy pragną zgłębić szeroko pojętą historię naszej planety, naocznie doświadczając ją swoimi zmysłami. Bez wątpienia w obecnym świecie ten rodzaj turystyki doskonale wpisuje się w nowe oblicze postrzegania i traktowania świata. Edukacja geologiczna (i ekologiczna), która z niej wynika, to przecież promocja edukacji samej w sobie, oraz uwrażliwienie na dostrzeganie znaczenia dziedzictwa geologicznego i jego relacji z otaczającym środowiskiem. Co ważne z punktu analizy gospodarczo-społecznej, np. danego regionu – w tym przypadku wysp azorskich, geoturystyka może stanowić ważny instrument rozwoju, poprzez docenienie i uwypuklanie (promocję) dziedzictwa przyrodniczego i kulturowego, uwzględniając (o czym należy pamiętać) zrównoważony charakter. I taki właśnie charakter i kontekst, uwzględniając założenia teoretyczne, ma turystyka na Azorach.

Archipelag Azorów położony jest w północno-wschodniej części Oceanu Atlantyckiego, politycznie przynależąc do Portugalii, geograficznie zaś do regionu Makaronezji (razem z Wyspami Kanaryjskimi, Wyspami Zielonego Przylądka i Archipelagiem Madery). Określając dokładniej położenie geograficzne wysp należy stwierdzić, że znajdują się pomiędzy 36 a 39 stopniem szerokości geograficznej północnej i 25 a 31 stopniem długości geograficznej zachodniej. Licząc od stolicy Azorów, miejscowości Ponta Delgada, na wyspie Sao Miguel, oddalony jest ok. 1 tys. km od Madery, ok. 1,5 tys. km od Półwyspu Iberyjskiego i ok. 3 tys. km  od północnych wybrzeży Kanady (prowincja Nowa Szkocja).

    https://earth.google.com

Archipelag składa się z dziewięciu wysp, wchodzących w skład trzech głównych grup: wyspy wschodnie to Sao Miguel i Santa Maria, centralne to Faial, Pico, Terceira, Graciosa i Sao Jorge, zachodnie to Flores i Corvo,  Wspomniane powyżej orientacyjne wartości współrzędnych geograficznych archipelagu wskazują na (zwłaszcza) znaczną rozciągłość równoleżnikową, która przekłada się na odległość pomiędzy najbardziej na wschód znajdującą się wyspą (Santa Maria) a najbardziej na zachód (Flores), która to odległość wynosi ok. 600 km.

   https://earth.google.com

Potencjał geoturystyki na Azorach wynika z przeszłości geologicznej wysp (co jest zupełnie oczywiste), oraz z ich specyficznej, unikalnej lokalizacji. Mamy tutaj bowiem do czynienia z procesami, zjawiskami, formami rzeźby terenu zachodzącymi na styku płyt litosfery. Archipelag usytuowany jest na podwodnym grzbiecie śródoceanicznym, zwanym Grzbietem Śródatlantyckim, będącym najdłuższym na Ziemi. Na jednej z wysp azorskich – Pico, znajduje się największy szczyt całego grzbietu Pico Alto o wysokości 2351 m. n.p.m. Całość archipelagu położona jest na wydzielonej mikropłycie Azorów, w miejscu łączenia się trzech głównych płyt: północnoamerykańskiej, eurazjatyckiej i afrykańskiej. Obrazowo ukazuje to mapa powstała na podstawie Satelitarnej Interferometrii Radarowej – InSAR badającej i rejestrującej zmiany ukształtowania powierzchni Ziemi, (dokładnie: InSar monitoring of Faial and Pico Islands Azores).

https://www.researchgate.net/figure/Map-showing-the-Mid-Atlantic-Ridge-splitting-Azores-and-separating-the-North-American-and_fig1_289979605

Równie istotnym czynnikiem mającym wpływ na kształtowanie się krajobrazu na wyspach jest fakt ich lokalizacji na tzw. gorącym punkcie (plamie gorąca / hotspot). Jest to jedno z niewielu miejsc na świecie (w zależności od ich charakteru, specyfiki, a szczególnie aktywności, naukowcy podają ich liczbę w przedziale od 50 do 100), gdzie występują znaczne anomalnie termiczne, związane ze strumieniem ciepła płynącym z wnętrza Ziemi. Badacze podają, że ich rozmieszczenie jest przypadkowe i nie ma związku z tektoniką płyt, natomiast docierające „gorąco” powoduje powstanie stref wulkanicznych, z którymi mamy do czynienia właśnie na Azorach. Poniższa mapa przedstawia lokalizację ważniejszych hotspot’ów z uwypukleniem azorskiego.

Jeżeli chodzi o geologię archipelagu, powstał on w wyniku aktywności wulkanicznej w późnym trzeciorzędzie. Pierwszą wyspą, która wynurzyła się powyżej linii wody była Santa Maria, około 8,1 miliona lat temu. Następnie, w porządku chronologicznym, São Miguel (4,1 mln), Terceira (3,5 mln), Graciosa (2,5 mln), Flores (2,16 mln), Faial (0,7 mln), Corvo (0,7 mln), São Jorge (0,55 mln) i najmłodsza wyspa Pico (0,27 mln). Uwzględniając zatem opisany powyżej charakter geologiczny wysp, bez żadnych wątpliwości stwierdzić należy, że jest on potencjałem geoturystyki Archipelagu Azorów, określając ich georóżnorodność, wynikającą z wielu obszarów o znaczeniu naukowym, edukacyjnym i co ważne turystycznym. Konkretnym potencjałem geoturystyki na Azorach są utworzone tam Geoparki, a właściwie jeden Globalny Geopark Azorów (nazwa w oryginale: Açores UNESCO Global Geopark).

Zanim jednak przedstawiona zostanie charakterystyka Geoparków Azorów, przydatne dla dalszych rozważań jest zdefiniowanie pojęcia Geoparku i charakteru ich funkcjonowania administracyjno-politycznego. Jedna z definicji (za prof. Z. Aleksandrowiczem) określa, że Geopark to szczególny obszar ochrony przyrody w krajowych i międzynarodowych systemach, tworzony dla zachowania i promocji zespołów elementów dziedzictwa geologicznego, ważnych i znaczących w skali narodowej i regionalnej. Według autorów P. J. McKeever i N. Zouros, Geopark to jednolity obszar, który w zrównoważony sposób zwiększa ochronę i wykorzystanie dziedzictwa geologicznego oraz sprzyja dobrobytowi ekonomicznemu ludzi tam mieszkających. Definicja opracowana w polskim Ministerstwie Środowiska podaje, że Geopark jest to obszar o zdefiniowanych granicach, zawierający pojedyncze lub mozaikowo rozłożone obiekty o wybitnych walorach geologicznych (geotopy), wartościowe dla geoturystyki i edukacji, które zostały udokumentowane w drodze przeprowadzonej inwentaryzacji i oceny. Najogólniej i praktycznie rzecz ujmując Geopark to obszar, na którym zlokalizowane są miejsca i stanowiska geologiczne o znaczeniu dla nauki, wykorzystywane dla celów turystyki, które mają nie tylko wspomagać zachowanie dziedzictwa przyrody nieożywionej, ale także służyć zrównoważonemu rozwojowi lokalnych społeczności.

Na bazie świadomości znaczenia tych obszarów dla wielu aspektów życia od roku 2001 UNESCO zapoczątkowało podnoszenie rangi obszarom Geoparków i w roku  2004 r. (z 17 europejskich i 8 chińskich geoparków) utworzyło Globalną Sieć Geoparków (GGN). W 2015 r. 195 państw członkowskich UNESCO ratyfikowało utworzenie sieci i znaku UNESCO Global Geopark. 

Wówczas to jednoznacznie określono, że Globalne Geoparki UNESCO to pojedyncze, ujednolicone obszary geograficzne, w których zarządza się miejscami i krajobrazami o międzynarodowym znaczeniu geologicznym zgodnie z holistyczną koncepcją ochrony, edukacji i zrównoważonego rozwoju. Światowy Geopark UNESCO wykorzystuje swoje dziedzictwo geologiczne, w połączeniu ze wszystkimi innymi aspektami dziedzictwa przyrodniczego i kulturowego tego obszaru, w celu zwiększenia świadomości i zrozumienia kluczowych kwestii stojących przed społeczeństwem, takich jak zrównoważone wykorzystanie zasobów naszej ziemi, łagodzenie skutków zmian klimatu i ograniczanie ryzyka związane z zagrożeniami naturalnymi. Podnosząc świadomość znaczenia dziedzictwa geologicznego obszaru dla historii i współczesnego społeczeństwa, Globalne Geoparki UNESCO dają lokalnym mieszkańcom poczucie dumy ze swojego regionu i wzmacniają ich identyfikację z tym obszarem. Na początku roku 2023 na świecie zarejestrowanych jest 177 Globalnych Geoparków UNESCO w 46 krajach (w tym ponadnarodowy Światowy Geopark UNESCO – Łuk Mużakowa, zlokalizowany na granicy polsko-niemieckiej i Światowy Geopark Góry Świętokrzyskie). 

Jednym z takich Parków jest właśnie światowy Geopark UNESCO Azorów. Światowy Geopark UNESCO Azorów charakteryzuje się bogatą georóżnorodnością i ważnym dziedzictwem geologicznym, opartym na sieci 121 geostanowiskach rozsianych na dziewięciu wyspach i otaczającym je dnie morskim (117 na lądzie i 4 na dnie oceanicznym), o łącznej powierzchni 12 884 km². Przedstawione poniżej mapy dziewięciu wysp (pozyskane ze strony: https://www.azoresgeopark.com) ukazują lokalizację geostanowisk (zaznaczone są na mapach kolorem zielonym) na ich obszarach lądowych.

Sao Miguel - 27 geostanowisk

Santa Maria - 15 geostanowisk

Corvo - 4 geostanowiska

Flores - 14 geostanowisk

Faial - 9 geostanowisk  Pico - 18 geostanowisk  Sao Jorge - 8 geostanowisk

Graciosa - 9 geostanowisk

Terceira - 13 geostanowisk

Uogólniając charakterystykę wysp Azorów, odnosząc się do geologicznego ich dziedzictwa, to bez wątpienia wskazać można na znajdujące się w tamtej przestrzeni: wulkany, kaldery, jeziora, pola lawy, fumarole, gorące źródła, wody termalne, jaskinie wulkaniczne, skarpy uskokowe, podwodne wulkany i podwodne złoża skamieniałości. Archipelag Azorów to łącznie 27 głównych systemów wulkanicznych, z 16 wulkanami centralnymi oraz 11 grzbietami wulkanicznymi, charakterystycznymi dla wulkanizmu szczelinowego. Wśród nich mamy wulkany o różnych genezach: poligenetyczne – powstałe wskutek wielokrotnych erupcji, odległych w czasie i monogenetyczne - powstałe w wyniku jednej erupcji.

Bardziej dokładna charakterystyka aspektów geoturystyki, odnosząca się jedynie do wyspy Sao Miguel, pozwala uzmysłowić sobie różnorodność, obfitość i mnogość potencjału. Jednym z takich przykładów jest geostanowisko: 1.Wulkan Furnas (na mapie poniżej tekstów opisujących geostanowiska, zaznaczona lokalizacja jako SMG 1). Powstał on w wyniku licznych erupcji, przeplatanych okresami ciszy, na przestrzeni ostatnich 800 tysięcy lat. Znajduje się w południowo-wschodniej części wyspy. Jego kaldera zewnętrzna ma wymiary ok. 7,5 km na 5,6 km i wypełniona jest wodą tworząc jezioro Lagoa das Furnas.  Krawędź kaldery najlepiej zachowana jest na północy (punkt widokowy Pico do Ferro i północnym wschodzie (punkt widokowy Salto do Cavalo), natomiast na południu staje się ona prawie niezauważalna.

Różnorodność i atrakcyjność tego miejsca wynika z występowania tutaj mniejszych stożków wulkanicznych, pierścieni tufowych, kopuł (jedną z nich jest właśnie punkt Pico do Ferro), ale przede wszystkim z pól fumarolowych i źródeł wód mineralnych i termalnych, określanych często mianem „hydropolis Furnas”. Właściwie zlokalizowane są tam cztery główne pola fumarolowe oraz kilka miejsc z występującymi zimnymi i termalnymi źródłami mineralnymi. Pola fumarolowe znajdują się m.in. wewnątrz kaldery, ale także w obszarze całej miejscowości Furnas i jej obrzeżach (np. na południowym zboczu wulkanu wyróżnia się grupa fumaroli Ribeira Quente). Podobnie jest też ze źródłami wodnymi, których najbardziej okazale przekształcenie przez człowieka i dostosowanie do wykorzystania, możemy spotkać w samym sercu miejscowości Furnas, na obrzeżach hotelu Terra Nostra Garden, w pięknym ogrodzie Terra Nostra.

Miejsce to ukazuje również ciekawy aspekt kulturowy, wynikający z uwarunkowań geologicznych jest nim - „Cozido das Furnas”, czyli „gotowane” w gorącej glebie wulkanu potrawy kulinarne.

Jak podają naukowcy, w ciągu ostatnich 5000 lat miało miejsce w tym obszarze co najmniej 10 wybuchowych erupcji, z których największa najprawdopodobniej miała miejsce ok. 1800 lat p.n.e., a najnowsze na przełomie lat 30-tych i 40-tych XV w. (wówczas to ponoć „powstał” punkt Pico do Gaspar) oraz w latach 30-tych XVII wieku.

Kolejnym geostanowiskiem na wyspie jest: 2. Wulkan Sete Cidades (SMG 2), który znajduje się na zachodnim krańcu wyspy. Jest on poligenetycznym przykładem wulkanu z kalderą, wypełnioną łącznie czteroma jeziorami, z których dwa, Lagoa Azul i Lagoa Verde, połączone są ze sobą, stanowiąc największe słodkowodne jezioro na całym archipelagu, zajmując powierzchnię 4,35 km². Maksymalna długość jezior to 4,2 km, szerokość to 2,0 km, a maksymalna głębokość wynosi 33 m. Kształt kaldery rozwinął się w trzech fazach związanych z erupcjami. Pierwszy miał miejsce ok. 36 tys. lat temu drugi ok. 29 tys. lat temu i trzeci ok. 16 tys. lat temu. Dodać należy, że przez ostatnie 5000 lat (jak określają naukowcy) miało miejsce około 17 erupcji, co czyni go najbardziej aktywnym wulkanem archipelagu. Jego kaldera ma niemal okrągły zarys, ze średnicą ok. 5,3 km., a jej najwyższy punkt znajduje się na wysokości 845 m n.p.m. Jej krawędzie znane jako Cumeeiras das Sete Cidades stanowią szlak pieszy. Dodać tutaj warto, że jeziora zlokalizowane w kalderze zostały wybrane przez Portugalczyków, jako jeden z 7 Cudów Natury Portugalii w kategorii niemorskich obszarów wodnych.

3. Wulkan Fogo (SMG 3), znany również jako Masyw Wulkaniczny Serra da Água de Pau, jest także wulkanem poligenetycznym, który powstał w ciągu ostatnich 300 tys. lat. Jak w wielu przypadkach, posiada zapadniętą kalderę, która zdaniem naukowców jest najmłodszą i najmniejszą na wyspie São Miguel. Jej najnowsza forma jest wynikiem połączenia kilku etapów eksplozji i zapadania się, z których najbardziej znaczący jest związany z erupcją, która miała miejsce około 15 000 lat temu. Posiada ona kształt eliptyczny i wymiary ok. 3 km x 2,5 km, a jej maksymalna głębokość to ok. 400 m. Najwyższy szczyt kaldery wznosi się na wysokość 935 m (Pico da Barrosa). Jej wnętrze wypełnione jest jeziorem Fogo (Ognia), którego powierzchnia usytuowana jest na wysokości 575 m. Na jego brzegach znajduje się kilka plaż (przeważnie) pumeksowych. Zdaniem naukowców, w ciągu ostatnich 5000 lat wulkan był miejscem przynajmniej 5 wybuchowych erupcji, z których ta datowana na 4520 ± 90 lat temu odpowiada największej erupcji, jaka miała miejsce na archipelagu Azorów. Ostatnia erupcja datowana jest natomiast na 1563 r. Także tutaj, na brzegu jeziora Fogo znajduje się najlepsza, dzika plaża Portugalii, wybrana przez internautów w ramach konkursu 7 Cudów – Plaże Portugalii, przy czym nawet dostając się do plaży dosyć stromym zejściem nie trzeba zabierać ze sobą ręczników i strojów kąpielowych, ponieważ kąpiel w jeziorze kalderowym (także innych) jest zabroniona.

4. Caldeira Velha (SMG 4), położona na północnym zboczu wulkanu, jest częścią wtórnej strefy wulkanicznej związanej właśnie z opisanym powyżej wulkanem Fogo. Potencjałem atrakcyjności tego miejsca są występujące tutaj źródła termalne. Związane z nimi są występujące wodospady i urocze kąpielisko otoczone bujną roślinnością. Miejsce to będące doskonałym przykładem połączenia natury (teren, głęboko osadzony w dolinie uskokowej, otoczony wysokimi skalnymi skarpami) z działalnością człowieka (baseny termalne) jest obwarowane wykupieniem biletu wejściowego (tylko na sam spacer lub powiązany z możliwością kąpieli). Poza źródłami termalnymi, na obszarze 13 ha parku znajdują się także pola fumaroli. Woda ma różną temperaturę, w zależności od miejsca i charakteru. Ta wypływająca ze szczeliny u podstawy gęstej lawy (powyżej wodospadu) posiada temperaturę ok. 32°C, u podnóża  wodospadu, temperatura wody wynosi od 25°C do 28°C, natomiast w basenach termalnych (ulokowanych poniżej) woda ma temperaturę ok. 38°C, ponieważ podgrzewana przez fumarole. Dlatego warto zażyć tutaj relaksującej kąpieli, zwłaszcza w chłodniejsze „zimowe”dni. Na terenie Parku znajduje się także Centrum Informacyjne, zapewniające szeroki zakres informacji o występujących tutaj wodach termalnych, a także o innych naturalnych zjawiskach na São Miguel oraz na Azorach. 

5. Ponta da Ferraria i Pico das Camarinhas (SMG 8) to w zasadzie dwa powiązane ściśle ze sobą elementy geologii wulkanicznej. Ponta de Ferraira to nic innego, jak zastygła lawa, będąca pierwotnie miejscem jej ujścia (delty) do morza, które miało miejsce 870 lat temu (ostatnie zaś w 1713 roku). Pico das Camarinhas to stożek wulkaniczny, z którego lawa spływała, na którego szczycie (ok. 220 m n.p.m.) znajdują się trzy kratery powstałe po ówczesnej eksplozji. W strumieniach zastygłej lawy można zaobserwować tutaj ksenolity – fragmenty skał, które zostały wyniesione na powierzchnię we wznoszącej się magmie. Ciekawym elementem krajobrazu lawowego są również powstałe w wyniku erozji morskiej małe zatoki, jaskinie i urzekający łuk lawowy. Znajdują się tutaj także podwodne źródła termalne (o temperaturze 62°C), wybijające w jednej z małych zatoczek z dna morskiego, gdzie podczas odpływu można kąpać się w morzu o temperaturze powyżej 30ºC, stwarzając możliwość kąpieli nawet w chłodniejsze dni. Na bazie tych źródeł wybudowano kompleks basenów – Termy Ferraria (szczerze prostych, nieatrakcyjnych). Dojeżdżając do tego miejsca lub wracając, daje się zauważyć na mapach oznaczenie punktu widokowego o nazwie wyspa Sabrina. Będąc tam żadnej wyspy natomiast nie widać. Wiąże się to z tym, że w czerwcu 1811 roku miała w tym obszarze miejsce podwodna erupcja wulkanu (w odległości ok. 1 mili morskiej od Ponta da Ferraria), tworząc wyspę Sabrina (nazwa pochodzi od nazwy brytyjskiego statku, który wówczas znajdował się najbliżej tego miejsca). Jednak po kilku miesiącach swojego istnienia została „rozmyta” przez morskie fale, pozostawiając w tym miejscu jedynie płycizną.

6. Rocha da Relva (SMG 21), położona na południowym wybrzeżu stanowi element klifowego wybrzeża i znajdujący się u jego podnóża spłaszczony obszar, utworzony przez osady powstałe w wyniku ruchów tektonicznych stoków, takie jak wąwozy i osuwiska. Na ścianach klifów baczny obserwator może dostrzec znajdujące się złoża pumeksu, miejsca wylewów lawy, które przedstawiają historię erupcji związaną z poligenetycznym wulkanem Sete Cidades. Ciekawostką w tym miejscu są nie tylko elementy geologii krajobrazu, ale także elementy antropogeniczne. Idąc szlakiem w stronę morza przechodzi się obok niewielkich obszarów, na których mieszkańcy „w bazaltowym podłożu”, uprawiają winną latorośl.

7. Salto do Cabrito (SMG 23) znajduje się na północnym zboczu wulkanu Fogo i stanowi „dwuspadowy”wodospad o wysokości około 30 metrów. Wodospad ten znajduje się w wąwozie doliny rzeki Ribeira Grande i stanowi urzekający widok. Całość geostanowiska obejmuje 3,5-kilometrowy szlak pieszy, rozpoczynający się w elektrowni geotermalnej Pico Vermelho i kończący się w Caldeiras da Ribeira Grande. Po drodze mija się elektrownie wodne Cabrito (zbudowaną w 1902 roku) i Fajã do Redondo (z 1927 roku). W centrum Caldeiras da Ribeira Grande wyróżnia się uzdrowisko „Banhos da Coroa”, zbudowane w 1811 r., które wcześniej zapewniało zabiegi reumatyczne i dermatologiczne wodą i błotem termalnym z sąsiedniego zbiornika. Znajdujący się w okolicy bar-restauracja oferuje odwiedzającym tradycyjne „geo-cozido”, teraz wykonane w nowych i wyremontowanych dołach w okolicy.

Poniższa mapa przedstawia lokalizację poszczególnych opisanych powyżej geostanowisk wyspy Sao Miquel i ich identyfikację literowo - numeryczną.

Podsumowując rozważania poparte opisanymi przykładami geostanowisk występujących tylko na jednej z wysp, można, a w zasadzie należy, uzmysłowić sobie całość zasobów tzw. Światowego Geoparku UNESCO Azorów. Dodając do tego jeszcze występujące  bogate dziedzictwo kulturowe, prowadzone (zwłaszcza ostatnio, na szeroką skalę) działania marketingowe i edukacyjne, uświadamiające potencjał środowiska i realizowany przez władze zrównoważony rozwój gospodarczy obszaru, stawia obszar Azorów na coraz to wyższym poziomie rozwoju świadomej turystyki. Geoturystyka w tym przypadku daje idealne możliwości, koncentrując się na docenieniu wulkanicznego charakteru obszaru i jego wpływu na bioróżnorodność, kulturę, architekturę, tradycje i etnografię wysp.

Nie bez znaczenia w odkrywaniu atrakcyjnych miejsc jest ich dobra dostępność, mimo bardzo urozmaiconego krajobrazu. Wynika ona z możliwości wykorzystania tradycyjnych środków transportu, dzięki dobrze zachowanej jakości dróg kołowych. Jednak niezwykle istotne jest także występowanie na wszystkich wyspach sieci szlaków pieszych. Bez wątpienia stanowią one same w sobie atrakcyjność, wynikającą z historii ich wytyczania. Oczywistym jest, że przez stulecia najłatwiejszym sposobem podróżowania (nawet nie z wyspy na wyspę – co jest zrozumiałe), z jednego miejsca wyspy, do drugiego miejsca na tej samej wyspie, było wykorzystywanie pływających środków transportu. Jednakże w wielu miejscach na obszarach lądowych, oddalonych od brzegów, wyspiarze poruszali się wytyczanymi przez nich ścieżkami. Ścieżki te służyły np. do wyprowadzania bydła na pastwiska, transportu płodów rolnych, ryb, węgla drzewnego i innych towarów handlowych. I to właśnie ta sieć ścieżek, w większości przypadków została odrestaurowana i udostępniona obecnie turystom (ich szczegóły na stronach: https://trails.visitazores.com/en

OSOBLIWE ŚWIĄTYNIE SRI LANKI

Sri Lanka (do 1972 r. Cejlon) to państwo wyspiarskie znajdujące się w Azji Południowej. Leży na półkuli północno-wschodniej, między szerokościami geograficznymi 5°-10° N, a długościami geograficznymi 79°-82° E (w przybliżeniu). Nazywana jest czasami (zgodnie z usytuowaniem i kształtem) „łezką Indii”.

Udokumentowana historia Sri Lanki obejmuje 3000 lat, ale na podstawie znajdowanych dowodów prehistorycznych, wiadomo, że osady ludzkie istniały tutaj co najmniej od 125 tys. lat. To dzięki swojemu położeniu, wyspa ma bogate dziedzictwo kulturowe, a jej strategiczne umiejscowienie dostrzegane jest i wykorzystywane od czasów starożytnych po współczesne. Wyspa już w starożytności stanowiła główne centrum handlowe. Handel luksusowymi towarami i przyprawami przyciągał handlarzy wielu narodów, tworząc zróżnicowaną populację wyspy. Sri Lanka znana była mieszkańcom Dalekiego Wschodu, a także już wówczas mieszkańcom Europy.

Sri Lanka jest zatem obecnie domem dla wielu kultur, języków i grup etnicznych. Większość ludności ma syngaleskie pochodzenie etniczne, ale żyją tu również Tamilowie (notabene odgrywający znaczącą – niechlubną rolę zwłaszcza w nieodległej historii wyspy – Tamilskie Tygrysy), a także Maurowie, Malezyjczycy, Chińczycy. Oczywiście nie bez znaczenia dla wielokulturowości jest fakt, że obszarem tym zarządzali chronologicznie Portugalczycy, Holendrzy, a następnie Brytyjczycy.

Warto wspomnieć tutaj, że istotne znaczenie w tym względzie ma pewien aspekt geologiczno-morski występujący w północnej części wyspy, a jest nim tzw. Most Adama (Most Ramy / Rama Setu).  Sri Lanka leży bowiem na płycie indyjskiej, która połączona była (groblą) z lądem indyjskim jeszcze (prawdopodobnie?) do roku 1480 (piszą też o tym portugalscy żeglarze, którzy docierali w te strony). Oznacza to, że można było (najprawdopodobniej) suchą nogą przejść między tymi dwoma państwami, co bez wątpienia przyczyniało się do wzrostu możliwości przemieszczania się ludności. W mitologii hinduskiej bardzo często wspominano o istniejącym między Indiami a Sri Lanką „moście lądowym”. Obecnie jest to tylko łańcuch wapiennych ławic pozostających w większości pod poziomem morza, a do jego pogłębiania przyczyniły się występujące w tym regionie cyklony, zwłaszcza ten opisany w 1480 r. Ciekawostką (niestety nie zbadaną przeze mnie) jest fakt, że granica między Indiami i Sri Lanką wytyczona jest na występujących miejscami łachach piasku, występującego na mieliznach, co stanowi (ponoć!) jedną z najkrótszych granicach lądowych świata. Sri Lanka ma w swoim repertuarze atrakcyjności dużą ilość potencjału. Począwszy od ciekawego ukształtowania terenu: mimo tego, że składa się głównie z równin płaskich lub lekko pofałdowanych, to jednak w południowo-środkowej części wznoszą góry, których najwyższym szczytem jest Pidurutalagala, osiągający wysokość 2524 m n.p.m. Fascynujący i różnorodny jest również świat flory i fauny, chroniony w licznych parkach narodowych i rezerwatach przyrody. Całość uzupełniają walory antropogeniczne tworzone przez człowieka w różnych okresach czasu, wśród których znajdują się właśnie świątynie.

Świątynia w miejscowości Dambulla, znana również jako Złota Świątynia Dambulla, znajduje się na Liście Światowego Dziedzictwa UNESCO od 1991 r. Leży w centralnej części kraju, ok. 150 km na wschód od Kolombo i ok. 70 km na północ od Kandy. Stanowi ona największy i najlepiej zachowany kompleks świątynny tzw. „świątyń jaskiniowych” na Sri Lance. Nawet obecnie krajobraz robi wrażenie na podróżujących (pomimo wielu jego przekształceniach i dostosowania do obecnej rzeczywistości), ponieważ nagle na bezkresnych równinach „wynurza się” na ok. 150 m. ponad powierzchnię – skalny górotwór. Podobny zachwyt musiał również mieć wpływać na pierwszych mieszkańców, ponieważ, co warto wspomnieć, zanim zbudowano w tym miejscu świątynie, prehistoryczni osadnicy mieszkali w tych kompleksach jaskiń na długo przed przybyciem buddyzmu na wyspę. Dowiadujemy się o tym na podstawie badań archeologów i antropologów, którzy w pobliżu kompleksów jaskiń Dambulla odnaleźli miejsca pochówku z okresu 2700 lat wstecz. Okazuje się, że w okolicy znajduje się ponad 80 jaskiń, ale główne atrakcje znajdują się w pięciu z nich. Kompleks świątynny, który odkrywamy, pochodzi najprawdopodobniej z I w. p.n.e. Uważa się, że król Valagamba wygnany z Anuradhapury, szukał tu schronienia, ukrywając się przez 15 lat, przed uzurpatorami z południowych Indii. Miejsce to zrobiło na nim takie wrażenie, że po ponownym zdobyciu tronu, powrócił, aby założyć klasztor, przekształcając jaskinie w świątynie. Wielu późniejszych królów uznawało znaczenie tego miejsca i  od XI wieku jaskinie stały się głównym ośrodkiem religijnym, a właściwie nadal są. Zespół świątynny ulokowany jest pod rozległą zwisającą skałą. Zanim wejdziemy do środka uwagę przyciąga łukowata kolumnada kryta dachem, której data powstania nie ma nic wspólnego z odległą przeszłością, dobudowana została bowiem dopiero w 1938 r.

Uogólniając, to, co robi największe wrażenie, to wnętrze jaskiń. Pierwsze naj… to sufity, które pomalowane są skomplikowanymi wzorami wizerunków religijnych, wykonanych bezpośrednio na skale. Ich łączna powierzchnia wynosi ok. 2100 m2. Drugie naj…to posągi Buddy. Niektórych to przytłacza, innych zachwyca, ale jest ich wiele, w sumie ponad 150 posągów. Pierwsza z jaskiń została nazywa „Devaraja lena” („Jaskinia Boskiego Króla”). Dominuje w niej 14-metrowy posąg Buddy, wykuty w skale, u którego stóp przedstawiono ulubionego ucznia Buddy – Ananda. Jaskinia „Wielkiego Króla” (zwana także „Wielkim Nowym Klasztorem”) to druga, a zarazem największa jaskinia. Mierzy ona ok. 52 m długości i ok. 23 m szerokości, a jej wysokość w najwyższym punkcie to 7 m. Znajduje się tam 16 stojących i 40 siedzących posągów Buddy, a także bogowie Saman i Wisznu, których pielgrzymi często dekorują girlandami. Tam też znajduje się posąg króla Valagamba (Vattagamani Abhaya), który uhonorował klasztor. Kolejna jaskinia została nazwana Maharaja lena („Jaskinia Wielkich Królów”). Znajduje się tutaj posąg Buddy wykuty w skale, obok którego umieszczono drewniane postacie Bodhisattwów Tam też znajduje się źródło, które kapie z wody, z pęknięcia w suficie, o której to wodzie mówi się, że ma moc leczniczą,. Malowane sceny na suficie pochodzą z XVIII w i przedstawiają sceny z życia Buddy. Dodać trzeba, że zwiedzając kolejne świątynie, znajdując się na łagodnym zboczu skały, mając je po jednej stronie, z drugiej roztacza się panoramiczny widok na okoliczne równiny.

Kandy (oznaczające: „Ziemię na górze”) – to miasto leżące w centralnej części wyspy ,będące ostatnią stolicą ery starożytnych królów na Sri Lance, Nazwa nie jest przypadkowa, ponieważ leży ono na płaskowyżu, na wysokości ok. 500 m n.p.m., pośród wzgórz. Ma wiele do zaoferowania dla turystów, a być może najważniejsze (z pewnością dla tego opracowania), jest to, że Kandy jest ważnym miejscem dla wyznawców religii buddyjskiej. Znajduje się tam bowiem świątynia z relikwiami Buddy. Sri Dalada Maligawa (Sacred Tooth Relic lub po prostu Świątynia Zęba Buddy) uważana jest za jedno z najświętszych miejsc kultu w buddyjskim świecie i wpisana została na listę światowego dziedzictwa UNESCO w 1988 roku. Jak sama nazwa wskazuje, relikwia tam umieszczona, to…ząb. A znalazł się tam…w nieco skomplikowanych, dziwnych, zawiłych okolicznościach. Wszystko zaczęło się (co jest w tym przypadku zupełnie logiczne) od śmierci Oświeconego czyli Buddy (właściwie indyjskiego księcia – Siddhartha Gautama). Według legendy jego ciało zostało skremowane na stosie, a lewy jego ząb został odzyskany przez jednego z jego uczniów. Do IV w. relikwia przechowywana była na terenie północnych Indii, w regionie Kalinga. Jednak podczas zawirowań politycznych, jakie miały miejsce właśnie w owym czasie, król Guhasiva podjął decyzję, aby ząb Buddy został przetransportowany na Sri Lankę. Dokonać tego miała i z sukcesem wykonała, księżniczka Hemamala (ponoć schowała go we włosach) wraz z księciem Danta. I tak właśnie relikwia znalazła się na wyspie, w kolejnych stolicach: Anuradhapura, Polonnaruwa, Sri Jayawardenapura Kotte, …aż wreszcie w Kandy, zawsze przechowywana w budowanych dla tego celu specjalnych świątyniach, lokalizowanych zawsze w pobliżu rezydencji królewskich.

Kiedy Ząb Buddy przywieziony został do Kandy, wówczas król Vimaladharmasuriya I (na przełomie XVI i XVII w.) wybudował dwupiętrowy budynek. Prawie pół wieku później (po wcześniejszym zniszczeniu pierwszego) król Rajasingha II ponownie umieszcza relikwie w identycznym budynku. Obecna główna świątynia zbudowana została za panowania ostatniego syngaleskiego króla Królestwa Kandy – Vira Parakrama Narendra Singha, na początku 1700 roku. Cały kompleks składa się z trzech głównych części: Paththirippuwa (Pattirippuwa) to charakterystyczny ośmioboczny pawilon, Handun kunama – wewnętrzne sanktuarium, w którym znajduje się relikt zęba, Golden Canopy (Złoty baldachim) – przykrywający większość budynku (dobudowany w latach 80-tych XX w.). Przed głównym wejściem do sanktuarium znajdujemy tzw. Komorę perkusistów? – Hewisi. Dwie kondygnacje głównej świątyni są znane jako „Palle malaya” (dolne piętro) i „Udu malaya” (górne piętro) lub „Weda hitina maligawa”. Ostatecznie relikwia jest zamknięta w siedmiu złotych szkatułach, które są pokryte drogocennymi kamieniami szlachetnymi, a szkatuły mają ponoć? (ponieważ nie dane nam było tego oglądać) kształt stupy. Nie dane nam było w tym uczestniczyć, ale codziennie odprawia się kult w wewnętrznej komnacie świątyni. Rytuały są trzy razy dziennie: o świcie, w południe i wieczorem. Raz w tygodniu zaś (w środy) odbywają się symboliczne kąpiele relikwii z preparatem ziołowym wykonanym z pachnącej wody i pachnących kwiatów.

Oczywiście kompleks świątynny stanowi niezwykle ważne miejsce dla wyznawców buddyzmu, a dla pozostałych, …spośród budowli architektonicznych na uwagę zasługuje jeszcze tzw. Mahawahalkada (Główne wejście). I warto dodać (co jest zauważalne), że całość świątyni (zgodnie z założeniem, że zabezpieczenie relikwii było obowiązkiem monarchy), zlokalizowana jest w kompleksie pałacu królewskiego dawnego Królestwa Kandy. Dla uzupełnienia informacji dodać należy, że świątynia ucierpiała w wyniku bombardowań w 1989 r. i w 1998 r. w trakcie wewnętrznych działań wojennych.

Będąc w Kandy warto również pokusić się o rozwinięcie ciekawości dotyczącej architektury sakralnej i zorganizować sobie objazd po okolicznych, ciekawych świątyniach. Jak w wielu przypadkach rozwiązanie „leży” (a właściwie stoi) na ulicy. Wszechobecne motorowe riksze i ich sympatyczni kierowcy zawiozą pod wskazany adres lub sami zaproponują ciekawy lokalny szlak. Tak też i my zrobiliśmy, z czego byliśmy bardzo zadowoleni. Świątynie zlokalizowane w okolicach dawnej stolicy są ciekawe z wielu względów. Część z nich ma tą swoją unikatowość, która charakteryzuje i wyróżnia je z pośród setek innych. Na uwagę, bez wątpienia zasługują:

Gadaladenyia Vihara (znana również jako Saddharmatilaka Vihara lub Dharma Kirthi Viharaya) to starożytna świątynia buddyjska położona w miejscowości Pilimathalawa, ok. 13 km na zachód od Kandy. Dlaczego akurat ona? Ponieważ uważana jest za jedną z największych świątyń skalnych na Sri Lance! Według raportów historycznych została zbudowana w 1344 r. (pod rządami króla Bhuvanekabahu IV, a jej projektantem był hinduski architekt). Reprezentuje tzw. styl dravidiański, łącząc architekturę syngaleską (z epoki kiedy stolicą była Polonnaruwa) z innymi indyjskimi wzorami architektonicznymi. Centralna część świątyni jest wyjątkowa, ponieważ zbudowana została z rzeźbionego granitu, a nad sanktuarium znajduje się tzw. sikhara (czyli zwieńczenie świątyni z wieżą w kształcie iglicy). Niestety podczas naszego pobytu ta część była „obstawiona” rusztowaniami. Warto zwrócić uwagę, wchodząc do świątyni na bogato zdobioną tzw. Makara Thorana (zwaną potocznie „Smoczym Łukiem”). Pośrodku całego założenia świątynnego znajduje się druga świątynia (zwana także Vijayothpaya lub Vijayantha Prasada, której nazwa pochodzi od mitycznego pałacu boga Indry). Składa się ona z centralnej stupy (na Sri Lance to zwieńczenie nazywane jest: dagoba) o wysokości około 12 m zbudowanej na kwadratowej platformie. Nakryta jest ona czterobocznym dachem wspartym na czterech filarach. Po jej czterech stronach znajdują się cztery mniejsze dagoby. Każda z tych czterech mniejszych posiada (podobnie jak główna) własne pokoje świątynne, gdzie w przeszłości znajdowały się wizerunki czterech niebiańskich królów: Vaisravaṇa, Virūḷhaka, Dhrutharashṭa i Virupaksha), a  obecnie znajdują się posągi siedzącego Buddy.

Lankathilaka Vihara to naszym zdaniem, najbardziej urocza i najładniej usytuowana (na skalnym wzgórzu) świątynia, położona w miejscowości Udunuwara, ok. 16 km. od Kandy. Uważana jest za jeden z najwspanialszych gmachów architektonicznych, powstały w XIV w. Zbudowana została na przełomie lat 40-50 XIV w. za panowania króla Bhuvanekabahu IV-tego. Architektura świątyni została zaś zaprojektowana przez południowoindyjskiego architekta, wykorzystującego elementy syngaleskie (z okresu Polonnaruwa), oraz pochodzące z tzw. stylów dravidian i indo-chińskich. Budynki świątyni zostały zbudowane na naturalnej skale, wśród których, właśnie tzw. dom wizerunkowy jest najbardziej charakterystyczny, ozdobiony tradycyjnymi rzeźbami syngaleskimi.

Embekka Devalaya to świątynia również pochodząca z XIV w., zbudowana za panowania króla Vikramabahu III (1357–1374). Świątynia składa się z trzech części, gdzie tzw „Hevisi Mandapaya” („Hala perkusistów”) jest najbardziej oryginalną częścią. To co przyciąga tutaj szczególną uwagę, to wspaniałe rzeźby w drewnie zlokalizowane w ozdobnych filarach i dachu, stanowiące jedne z najlepszych przykładów sztuki syngaleskiej. Podstawa drewnianych filarów ma kształt ośmiokąta, a ich górny koniec to cztery drewniane liście, ułożone w kwadracie. Na drewnianych kolumnach przedstawione zostały różnorakie rzeźby, przedstawiające np. splecione łabędzie, orły o podwójnych głowach, splecione wzory linowe, tancerzy, zapaśników, itp. Jakość, a także Ilość rzeźb robi wrażenie nawet na laikach, gdy uświadomimy sobie, że w całej świątyni, istnieje ponad 120 serii dekoracji, ponad 250 wzorów tzw. typu liyawela, 64 wzory kwiatów lotosu, a także 30 dekoracyjnych wzorów dachowych. Dla znawców sztuki snycerskiej, istotne znaczenie mają także rozwiązania wykorzystane w dachu, gdzie wszystkie krokwie są połączone razem i utrzymywane poprzez pewnego rodzaju gigantyczną zapadkę, której podobnych rozwiązań nie znaleziono w żadnym innym miejscu.

Spora ilość turystów odwiedzających Sri Lankę korzysta z miejsc noclegowych ulokowanych na południowo-wschodnim wybrzeżu wyspy (na południe od Colombo).

W tym regionie również znajduje się wiele ciekawych świątyń, a wśród nich unikatowa Yatagala Raja Maha Viharaya (położona w miejscowości Unawatuna, niecałe 10 km. od uroczego kolonialnego – Galle). Prawdopodobnie została zbudowana około 2300 lat temu i jest uważana za jedną z najstarszych świątyń skalnych na Sri Lance.O jej historycznej ważności świadczy fakt, że otrzymała ona królewski patronat trzech królów Sri Lanki, a mnisi nieprzerwanie mieszkają tutaj od co najmniej 1500 lat. Wchodząc na teren kompleksu trzeba pokonać schody, które prowadzą nas na taras, gdzie znajduje 9 metrowy stojący posąg Buddy oraz niewiele mniejsza dagoba, a z którego rozpościera się widok m.in. na okoliczne pola ryżowe . Główna część świątyni została wbudowana w formację skalną (trzeba przyznać, że w pewnym sensie nawiązuje do podobnego rozwiązania jak w Dambulla). Wewnątrz można zobaczyć (robiące wrażenie) kolorowe malowidła skalne oraz (tym razem – leżącego Buddę). Na terenie kompleksu znajduje się również duża osobliwość – rośnie tam drzewo, które zostało zasadzone z gałęzi pochodzącej z tzw. Bodhi Sri Maha (Jaya Sri Maha Bodhi) – świętego (dla wyznawców buddyzmu) drzewa figowego. Jak podają historyczne źródła buddyjska mniszka (Sanghamitta - córka władcy indyjskiego Aśoki), przybyła na Sri Lankę głosząc nauki Buddy. Posiadała ona ze sobą pęd drzewa Bodhi (pochodzącego ponoć z południowej gałęzi drzewa Śri Maha Bodhi, pod którym Budda osiągnął „Oświecenie”). Pęd ten ówczesny król zasadził w klasztorze Mahavihara w Anuradhapura na Sri Lance. Rośnie ono tam do dzisiaj i jest uważane za najstarsze drzewo na świecie, „posiadające swoją dokumentację”. I właśnie z tego drzewa, będącego „potomkiem oświeconego drzewa” rośnie osobliwy figowiec w świątyni.

Nazwa wyspy – Sri Lanka, oznacza ponoć w sanskrycie „olśniewający kraj”, faktycznie olśniewające są lankijskie świątynie, jak i wiele innych atrakcji zarówno przyrodniczych, jak i antropogenicznych.